Indigo Firmament

۱۱

نشر چهارم با تجدید نظر - نوروز ۱۳۹۷

دکتور زمان ستانیزی

حرام دانستن نوروز حرام است

حرام دانستن نوروز حرام است زیرا نه به اساس حکم قران چنین است و نه این ادعا با اصول فقهی مطابقت دارد. در اسلام عملی حرام دانسته می شود که زشتی و کراهت آن روشن باشد و با اصول اخلاقی و معیارهای جامعهٔ مدنی در مغایرت باشد. از دیدگاه دینی صلاحیت تحریم منحصر به امر خداوند است و آفریدگار هستی این صلاحیت را حتی به پیغمبرش هم نداده است: « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ...» (آیة اول سورة التحریم) ترجمه: «ای پیغمبر، چرا چیزی را که خدا برای تو حلال کرده بر خود حرام می کنی؟»

در کشور به نام اسلامئ افغانستان که گرایش به سوی احادیث رویهمرفته جعلی رو به تزاید است جای تعجب نیست که ملاهای افغانستان دیگر نه به قران رجوع می کنند، و نه به اصول فقه. فتاویئ که بعضی ملاهای افغانستان مبنی بر تحریم نوروز صادر می کنند یا بر استناد تعبیر نادرست از مفاهیم نهفتهٔ احادیث استوار اند یا جعلی بودن احادیث آن چنان روشن است که محتوای متن خود حدیث آن را رد می کند. مثالی از آن را تحلیل می کنیم که اخیراً در رسانه ها پخش گردیده:

«تجلیل نوروز حرام است! عید مجوسی ها است. عبدالله بن عمرو رضی الله عنها میفرماید: کسی که به سرزمین عجمی ها عبور نمود، پس نوروز و مهرجان شان را همرای آنها تجلیل کرده و با آنها مشابهت کرد تا اینکه به همین حالت مرد، روز قیامت به همرای آنها حشر میشود. روایت بیهقی در السنن الکبر شماره ی حدیث: ۱۸۸۶۳ (نهاد جوانان توحید و سنت)»

تحلیل و بررسئ لازم این مسأیل مستوجب وقت بیشتر است که فرصت آن در این نوشته کوتاه میسر نیست، مختصر اینکه:

۱- اگر این حدیث را صحیح بدانیم، باید قبول کنیم که صلاحیت تعین حلال و حرام را که خداوند طبق آیة اول سورة التحریم به پیغمبرش نداد، جوانان (توحید و سنت) به عبدالله بن عمرو داده اند.

۲- اگر طبق ادعای اینها تعداد احادیث نبوی از ۱۸۸۶۳ تجاوز می کند، یعنی بیشتر از سه برابر آیات قران باشد، پس بیان دیدگاه شخصئ پیغمبر بر رسالت او زیادت و فزونی میکند.

۳- اگر طبق ادعای «اهل حدیث» ضرورت بیان احادیث را برای توضیح آیات قران توجیه کنیم و آیات و احادیث را لازم و ملزوم همدیگر بدانیم، صفت «مبین» یا روشن بودن قران مورد سؤال قرار می گیرد. زیرا در آن صورت ادعا می شود که آنچه را که خداوند روشن بیان کرده نمیتوانست، پیغمبرش از راه احادیث آنرا روشنتر بیان کرد.  

پس می بینیم که چنین ادعاهای که قران را زیر سایهٔ حدیث قرار می دهند نتنها از دیدگاهٔ اعتقادی سؤال برانگیز اند، بلکه از روی استدلال منطقی عقلانیت ما را دچار درگیریهای میکند که در آن ارشاد صریح و مکرر قران لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ  «این آیات را برای آنهای که تعقل میکنند فرستادیم.» (آیة ۱۶۴ سورة بقره) نقص می شود .

در قلب هر دیانت و مذهب اندیشه ها، فلسفه ها، و پندارهای نهفته که رابطه بین انسان و آفریدگارش را پیوند می زند. این پندارهای ذهنی معمولاً رسم و رواج و عرف را از سطح اجتماع به درجهٔ عبادت دینی بالا می برد و بعداً به مرور زمان ماهیت آنرا از سطح عبادت به عادت و گاهگاه هم خرافات پائین می آورد که نشانهٔ رکود و عقب مانی مردم می گردد. در بسیاری موارد آئین ها و مذاهب این مراسم را به گونه غیرشعوری از یکدیگر به عاریت می گیرند. در دنیا هیچ دین و مذهبی نیست که تمام رسوم دیانتی اش منحصر و مختص به خود باشد و از رسوم و رواجهای ادیان و مذاهب دیگر متأثر نشده باشد. اسلام از این امر مستثنی نیست خاصتاً این که از قلمرو ادیان همجوارش چون زردشتی، یهودیت، نصرانیت، هندویی، بودایی، و حتی دیانت های دورهٔ جاهلیت شبه جزیرهٔ عرب رسوم و آداب و رواجهای را به عاریت و ارث برده است و آنها را با حفظ ارزشهای اعتقادی و دیدگاه فلسفی سازگار با اسلام جز مراسم دینی خود قرار داده است. این کار از دو نگاه یک ضرورت و یک امر مسلم پنداشته میشد:

اول اینکه اسلام دیانت نو و متمایز نبوده بلکه خود را خاتم و مُکمِل سلسلهٔ ادیان توحیدئ پیشین می داند که بر بنای آن محمد (ص) خاتم النبیین است و ایمان به انبیا و رسولان پیشین از آدم تا خاتم به امر قران (سورة بقره، آیهٔ ۲۸۵) جز ایمان مکمل مسلمانان پنداشته می شود. 

دوم اینکه اندیشهٔ خداجوی خصلت ذاتئ انسان است و در این راه انسانها همواره از تجارب همدیگر استفاده کرده اند. بناً هم در صدر اسلام و هم در ادوار مابعد آن مسلمانان از تجربه های خداجوئ ادیان دیگر استفاده کرده اند. مثلاً مسلمانان چله نشینی را از مصریان، استدلال علم کلام را از یونانیان، پندارهٔ هویت و نقش شیطان را از زردشتیان، روزه گیری را از یهودیان، روحانیت و تصوف را از نصرانیان، نعت خوانی قول رسول خدا (قول -> قوالی) را از هندوان، مراقبه، ریاضت، و ذکر خفی را از بودایان، و حج را از پیروان ادیان بدوی شبه جزیرهٔ عرب یا پذیرفته ان و یا به ارث برده اند.

پس شاخ و برگ بسیاری از مراسم دینی امروزئ مسلمانان از ریشه های ادیان قبل از اسلام آب می خورند. اگر قرار بر این باشد که رسوم دیانت های قبل از اسلام را حرام قلمداد کنیم، از پنچ بنای مسلمانی جز کلمهٔ توحید هیچ چیز نمی ماند. مسلمانها ناگزیر بودند بسیاری از رسوم دیانت های قبل از اسلام را با تعدیالات از خود سازند. در بعضی از این مراسم دیانت های قدیم بُعد عبادات آن را به توحید و یکتاپرستی مبدل ساختند و در برخی دیگر مراسم ادیان قدیم را از سطح عرف عامیانه به سطح عبادت و پرستش با معیار های بلند تعدیل کرده آنرا با رعایت اصول اعتقاد توحیدی تجلیل کردند. 

به این ملحوظ با آنکه کعبه خانهٔ خدا پنداشته می شد که حضرت ابراهیم آنرا یا تعمیر یا ترمیم کرده بود،  حج رسم دیرینهٔ  اعراب قبل از اسلام بود که اعراب دورهٔ جاهلیت نتنها نام ماه حج یا ذوالحجه را در تقویم شان گنجانیده بودند، بلکه جنگهای قبیلوی شان در ماهای قبل و بعد از حج به احترام حج حرام گردانیده بودند. و حج و کعبه آنقدر هویت دیانتی اعراب را دورهٔ جاهلیت تعریف می کرد که واقعهٔ جنگ فیل به سرکردگئ ابرهه (به استناد سورة ۱۰۵ قران) در عام الفیل یا سال تولد رسول اکرم (ص) مقطع محراق مناقشهٔ بین نصرانیان یمن و بت پرستان مکهٔ آن وقت قرار گرفت.

اعراب بعد از مسلمان شدن همین رسم جاهلیت را ادامه دادند ولی مراسم حج دیگر عبادت لات و منات و عزا برای اعراب شبه جزیره عرب نبود، بلکه عبادت و تمثیل توحید و یکتاپرستی جهانشمول گردید، همان طور اقوام آریایی هم بعدا از آن که اکثریت آنها به اسلام روی آوردند نوروز را به حیث عبادات آئین زردشتی نه، بلکه به شکل یک رسم فرهنگی برگذار کرده، در سطح اعتقادی جهت آنرا به سوی یکتاپرستئ مطابق اسلام تغییر دادند تا آیات و نشانه های زیباییهای خلقت خداوند را در تجدد حیات و تداوم زمان با ژرفنگری و بینش و فهم عمیقتر مشاهده کرده، خالق هستی های عالم را بیشتر ستایش کنند تا او را به وجه بهتر پرستش کرده باشند.

در قران علاوه بر مسمی ساختن سوره های زمان چون والضحی و والعصر، و گذرایی زمان چون سوره الانشقاق، تکویر، انفطار، و الزلزال، آیات بیشماری در بارهٔ پدیده های طبیعت نازل شده و خداوند مومنان را دعوت می کند تا در پی بردن به مفاهیم نهفتهٔ این نشانه ها آفریدگار آن را در اسرار تجدد حیات در تداوم زمان به وجه بهتر بپرستند. این آیات از انفس تا افاق و از افلاک تا قعر و قلب زمین به پدیده های خلقت اشاره می کنند تا انسان را متوجهٔ این واقعیت بسازد که خوشنمایئ هر گلبرگ نشانه و آیتی از خلقت خداوند لایزال است که زیبایی ذات اقدسش را منعکس و متبلور می سازد، به شرط آنکه به دیدهٔ خدا بینی به آن بنگریم.

تجلیل گردش زمان در قید و قالب تقویمها و تجلیل رستاخیز اقلیم و حیات و بهار از مشخصات همهٔ جوامع و فرهنگهای جهان است. اعراب شبه جزیره هم بهار را تجلیل میکردند. نامگذارئ ماههای ربیع الاول و ربیع الثانی یعنی بهار اول و بهار دوم که قبل از حذف ماه نسی با موسم بهاری منطبق به وقوع می پیوست زمان تجلیل بهار بود. بناً قران هم بر رفق رسوم و اقلیم مردمانی که به آنها در وحلهٔ اول نازل شد به این واقعیت شهادت می دهد.اینجا نمونهٔ از اسرار تجدد حیات در تداوم زمان را در آیات پیهم سورة یاسین مطالعه می کنیم و می ببینم که قران با چه صراحت به موسم نوروزی و فصل بهار اشاره می کند:

وَآيَةٌ لَّهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْنَاهَا وَأَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ ۳۳

وَجَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا فِيهَا مِنْ الْعُيُونِ ۳۴

لِيَأْكُلُوا مِن ثَمَرِهِ وَمَا عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَفَلَا يَشْكُرُونَ ۳۵

سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ ۳۶

وَآيَةٌ لَّهُمْ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُم مُّظْلِمُونَ ۳۷

وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ۳۸

وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ ۳۹

لَا الشَّمْسُ يَنبَغِي لَهَا أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ ۴۰ 

 (آیات ۳۳-۴۰ سورهٔ یاسین) 

ترجمه: «زمین مرده که ما آن را زنده کردیم برای آنها نشانهٔ است، و از آن دانه بیرون می آوریم که قابل خوردن اند. و در زمین باغهای از درختان خرما و انگور بوجود آوردیم، و چشمه ها را در آن روان ساختیم. تا از میوه آن که از دسترنج ایشان به دست آمده بخورند، آیا شکرگذاری نمیکنند؟ پاک است خدای که هر نر و ماده را آفرید، چه از قبیل آنچه زمین می رویاند و چه از خود شان و چه از چیزهای که نمی دانند. شب نیز نشانهٔ برای آنها است که روز را از آن جدا می کنیم و در تاریکی شب می مانند. آفتاب در مدار خود در حرکت است، این تقدیر خداوند توانا و دانا است. ما برای ماه هم منازلی قرار دادیم تا به صورت شاخه خشک خرما برگردد. نه آفتاب میتواند به ماه برسد، و نه شب میتواند از روز جلو افتد، هر یک در مداری شناور است.»

در نهایت آیات قران همه شهود خلقت را نتنها نشانهٔ های از خلقت خالق محسوب می دارد، بلکه انسان دارای شعور آگاه را به مشاهده و فهمیدن، و دانستن، و اندیشیدن به آنها دعوت می کند، تا کلیت کلام بی کران عالم هستی را پرستنده و پسندیده خداوند بیابد:

وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ. همهٔ هستی ها در چرخش به دور نقطهٔ قدسیت صفر مطلق مطلق مطلق خداوند می چرخند و تسبیح او را به جا می آورند.

در عالم سیاست احتمالاً یکی از علل این غلط فهمی ها کاربرد اصطلاحات است که روی ملحوظات سیاسی وضع شده. مسلمانان نتنها نوروز را تجلیل می کردند بلکه دقیقترین تقویم شمسی یعنی تقویم جلالی را در سال ۴۵۷ هجری شمسی در تفاوت و ترادف با تقویم هجری قمری عیار کردند. تقویم جلالی که به افتخار سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی «جلالی» نامیده شد حاصل زحمات شش سالهٔ نوابغ آن زمان به رهبری حکیم عمر خیام بود. در ساختن این تقویم از تقویمهای چینایی، اویغور، هندی، و پارسی استفاده شد. به استثنای این که تقویم جلالی هممانند تقویمهای آئین زردشتی با نوروز آغاز می شد، با تقویمهای خورشیدی آئین زردشتی هیچ همگونئ نداشت. تقویم جلالی بر سنجش دقیق ریاضی و اصول علم هیئت و نجوم استوار بود. علاوه بر آن منحیث تقویم تمدن اسلامی نامهای ماهها تقویم جلالی را به زبان عربی، یعنی زبان علمئ تمدن اسلامی به بروج حمل، ثور، جوزا... مسمی کردند و به منظور تفکیک با تقویمهای آئین زردشتی این تقویم را خورشیدی نه، بلکه شمسی هجری نامیدند تا با تقویمهای خورشیدی سه گانه یزدگردی یا شاهنشاهی، تقویم خورشیدی قدیمی، و تقویم خورشیدی فصلی که هرسه مربوط به آئین زردشتی انو و تا امروز موجود اند مغالطه نشود.

تقویم شمسئ جلالی را خورشیدی نامیدن اشتباه است. استعمال نام تقویم شمسی و خورشیدی محض یک تفاوت لغوی نیست. تقویمهای خورشیدی طوری که به آن اشاره شد تقویمهای آئین زردشتی اند، ولی تقویم شمسی تقویم جلالی است که مربوط به عالم اسلام است و باید به احترام به حکیم عمر خیام، و سلطان جلال الدین ملک شاه و به احترام به تعامل جهانئ که تقویمها را به نام مخترعین یا مبتکرین آن مسمی می سازند (چون تقویم جولین، تقویم گریگورین)، نام تقویم جلالی باید حفظ بماند. ولی متأسفانه مسؤلین دولتی ایران امروزی در ملیگرایی و عربستیزی تقویم هجری شمسی را «خورشیدی» نامیدند و حلقه های عربستیز افغانستان امروزی هم در تقلید کورکورانه مرتکب تکرار این اشتباه می شوند.

تاوان این کار به مثابه خسارات ایران ناماندن پارس است. که سیاسی ساختن هویت نژاد ایرانی افغانها، تاجیکها و اقوام دیگر آریایی آسیای میانه را از «ایرانی» بودن نژادی محروم می سازد. به همین منوال با خورشیدی ناماندن تقویم جلالی، علاوه بر بی اعتنایی به مقام والای حکیم عمر خیام، پیروان آئین زردشتی را از مشخصه هویت دیانتی شان محروم می سازند. خطرناکتر از همه این که با خورشیدی ناماندن تقویم جلالی ذهنیت نادرست و ناسازگاری در افغانستان تقویت یافته که حسب آن گویا نوروز رسم و عبادت آئین زردشتی پنداشته شده تجلیل آن را حرام می پندارند. در شرایط ناگوار سیاسئ افغانستان تاجران نژاد پرستی و دلالان هویت فروش تار و پود جامعه را در گیر و دار نفرت و نفاق تفرقهٔ های نژادئ فرقهٔ های مذهبی از هم می پاشند. 

بناً تجلیل نوروز و سال نو شمسی به پاس تقدیر زحمات و علمیت فضلا و دانشمندان بزرگ تمدن اسلام چون حکیم عمر خیام نیشاپوری کاری است ستوده و نیک و نباید حرام پنداشته شود.علاوه بر آن ستایش از تقویم جلالی مربوط به کدام فرقه مذهبئ خاص یا کدام کشور خاص نیست بلکه از افتخارات همهٔ مسلمانان است.

به امید آنکه زمستان درهم برهمئ ما به بهار باهم از همی روی آورد. به آرزوی روزهای روشنتر و نوروزهای مسرت بار، به آرمان فرداهای بهتر و به آرزوی بهبود بِه بودن بها و بهار بهاران.